Ο «καλός» κι ο «κακός» καπιταλισμός

Το παρακάτω αναδημοσιεύτηκε πέρυσι στο Wall Street Journal από τον David Wessel και φέτος στην «Ναυτεμπορική». Είναι γραμμένο από τους William J. Baumol, Carl J. Schramm και Robert E. Litan. Ο πρώτος είναι καθηγητής Οικονομικών στο NYU, ο δεύτερος Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος του «Kauffman Foundation», επίτιμος καθηγητής στην Επιχειρηματική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια και διοικητικό στέλεχος ασφαλιστικής εταιρίας και ο τρίτος Αντιπρόεδρος του Kauffman Foundation και πρώην αξιωματούχος της κυβέρνησης Clinton. Το Ewing Marion Kauffman Foundation ιδρύθηκε από τον ομώνυμο επιχειρηματία και φιλάνθρωπο στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και έχει σκοπό την προώθηση της επιχειρηματικότητας και την επιμόρφωση των νέων. Διαβάστε πως κατηγοριοποιούν, οι τρεις τους, τον καπιταλισμό:

Good Capitalism, Bad Capitalism
(Καλός Καπιταλισμός, Κακός Καπιταλισμός)
των William J. Baumol, Carl J. Schramm και Robert E. Litan)
Όταν έπεσε το τείχος του Βερολίνου το 1989, πολλοί άνθρωποι θεώρησαν ότι ο «καπιταλισμός» είχε κερδίσει τον ιδεολογικό ψυχρό πόλεμο και ο «κομμουνισμός» είχε ηττηθεί. Αν και ο «καπιταλισμός» -οριζόμενος ως το οικονομικό σύστημα, που οικοδομείται στη βάση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας- έχει ξεκάθαρα επικρατήσει, καταγράφονται σημαντικές διαφορές ως προς την εφαρμογή του σε περίπου 200 χώρες ανά τον κόσμο.
Θεωρούμε χρήσιμο το να διακρίνουμε τις καπιταλιστικές οικονομίες σε τέσσερις κατηγορίες. Αν και πολλές οικονομίες έχουν στοιχεία από δύο και ή και περισσότερες κατηγορίες, οι περισσότερες μπορούν να ενταχθούν κατά κύριο λόγο σε μία από αυτές. Η ακόλουθη τυπολογία μας βοηθά να εξηγήσουμε γιατί ορισμένες οικονομίες αναπτύσσονται ταχύτερα από άλλες.
Ολιγαρχικός
Ολιγαρχικό καπιταλισμό έχουμε, όταν η εξουσία και το χρήμα συγκεντρώνονται στα χέρια λίγων. Είναι η χειρότερη μορφή καπιταλισμού, όχι μόνο εξαιτίας των έντονων εισοδηματικών ανισοτήτων, που παρατηρούνται σε τέτοιες οικονομίες, αλλά και γιατί οι προνομιούχες ελίτ δεν θεωρούν την ανάπτυξη ως κεντρικό στόχο της οικονομικής πολιτικής.
Αντιθέτως, οι εκπρόσωποι της ολιγαρχίας θέτουν τους κανόνες με στόχο να μεγιστοποιήσουν τον δικό τους πλούτο. Τέτοιου είδους πρακτικές παρατηρούνται σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αραβικής Μέσης Ανατολής και της Αφρικής.
Κρατικά κατευθυνόμενος
Ο κρατικά κατευθυνόμενος καπιταλισμός αναφέρεται στις οικονομίες, στις οποίες η ανάπτυξη είναι μεν κεντρικός οικονομικός στόχος (όπως και στις άλλες δύο μορφές του καπιταλισμού), αλλά γίνονται προσπάθειες για επίτευξή του μέσω μέτρων, που ευνοούν ορισμένες εταιρείες ή βιομηχανίες.
Οι κυβερνήσεις ελέγχουν το δανεισμό (είτε άμεσα έχοντας την ιδιοκτησία μίας τράπεζας είτε έμμεσα κατευθύνοντας τις αποφάσεις των ιδιωτικών τραπεζών), παρέχουν άμεσες επιδοτήσεις και/ή φορολογικά κίνητρα, υπόσχονται την προστασία του εμπορίου ή χρησιμοποιούν άλλα ρυθμιστικά οχήματα στο πλαίσιο των προσπαθειών τους να αναδείξουν οι ίδιες τους «νικητές».
Στις οικονομίες της Νοτιοανατολικής Ασίας το μοντέλο αυτό έχει εφαρμοστεί με ιδιαίτερη επιτυχία. Μάλιστα έως τα τέλη της δεκαετίας του '90 υπήρχαν αιτήματα για υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών και στις ΗΠΑ.
Η αχίλλειος πτέρνα του κρατικά κατευθυνόμενου καπιταλισμού, όμως, είναι όταν η επιλογή των νικητών γίνεται από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους και όχι από τις αγορές, υπάρχει πολύ μεγαλύτερος κίνδυνος να επιλεγούν οι λάθος εταιρείες ή τομείς βιομηχανίας ή να κατευθυνθούν προς ορισμένους τομείς υπερβολικά πολλές επενδύσεις. Η τάση αυτή ήταν που οδήγησε στην ασιατική χρηματοοικονομική κρίση τη διετία 1997-98.
Διοικητικός
Ο καπιταλισμός των μεγάλων επιχειρήσεων ή διοικητικός καπιταλισμός αναφέρεται στις οικονομίες, όπου οι μεγάλες εταιρείες -που συχνά αποκαλούνται «εθνικοί πρωταθλητές»- έχουν την κυριαρχία στην παραγωγή και την απασχόληση. Μικρότερες επιχειρήσεις υπάρχουν, πρόκειται όμως για καταστήματα λιανικής ή εταιρείες παροχής υπηρεσιών με έναν ή λίγους υπαλλήλους.
Οι επιχειρήσεις γιγαντώνονται εκμεταλλευόμενες οικονομίες κλίμακας, τελειοποιώντας και παράγοντας μαζικά τις επιχειρηματικές καινοτομίες. Οι οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα του διοικητικού καπιταλισμού, ο οποίος, όπως συμβαίνει και με τον κρατικά κατευθυνόμενο έχει να παρουσιάσει ισχυρές οικονομικές επιδόσεις. Και ο διοικητικός καπιταλισμός όμως έχει την αχίλλειο πτέρνα του.
Οι γραφειοκρατικές επιχειρήσεις είναι συνήθως «αλλεργικές» στην ανάληψη μεγάλου ρίσκου- δηλαδή στην ανάπτυξη και την εμπορευματοποίηση δραστικών καινοτομιών, που αυξάνουν τις παραγωγικές δυνατότητες και έχουν ως αποτελέσματα άλματα στην παραγωγικότητα και την οικονομική ανάπτυξη.
Οι μεγάλες επιχειρήσεις αποστρέφονται το ρίσκο όχι μόνο επειδή είναι γραφειοκρατικές, με αποτέλεσμα η κάθε καινοτομία να χρειάζεται την έγκριση πολλών επιπέδων διοίκησης, αλλά και επειδή είναι διστακτικές στο να στηρίξουν καινοτομίες, που απειλούν να καταστήσουν ξεπερασμένα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες, από τα οποία σήμερα αντλούν τα κέρδη τους.
Κατά την άποψή μας, τα όρια του διοικητικού καπιταλισμού εξηγούν γιατί έχοντας προσεγγίσει στα τέλη της δεκαετίας του '80 το κατά κεφαλήν εισόδημα των ΗΠΑ, τόσο οι οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης όσο και η Ιαπωνία απέτυχαν στη συνέχεια να ακολουθήσουν την στηριζόμενη στην τεχνολογία της πληροφορίας ανάκαμψη της παραγωγικότητας, που άρχισε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του '90.
Επιχειρηματικός
Και αυτή η επισήμανση μάς οδηγεί στην τέταρτη μορφή: τον επιχειρηματικό καπιταλισμό. Οι οικονομίες, των οποίων ο δυναμισμός πηγάζει από νέες εταιρείες, ιστορικά έχουν αξιοποιήσει εμπορικά τις καινοτομίες εκείνες, που ενισχύουν την παραγωγικότητα.
Παραδείγματα των δύο τελευταίων αιώνων περιλαμβάνουν καινοτομίες, όπως ο σιδηρόδρομος, τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα, ο τηλέγραφος, το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, τα κλιματιστικά, καθώς και ποικίλες καινοτομίες, που έχουν συμβάλλει στην επανάσταση της τεχνολογίας της πληροφορίες, όπως είναι οι προσωπικοί υπολογιστές, οι δρομολογητές (routers) και άλλες συσκευές hardware, καθώς και το λογισμικό βάσει του οποίου λειτουργούν.
Να είστε βέβαιοι, ότι καμία οικονομία δεν μπορεί να αποδώσει το 100% των δυνατοτήτων της έχοντας απλώς εταιρείες που προωθούν την καινοτομία. Η ιδανική συνταγή περιλαμβάνει μία γερή δόση μεγάλων επιχειρήσεων, που έχουν τους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους να επεξεργαστούν και να προβούν στη μαζική παραγωγή των ριζοσπαστικών, μαζί με τις νεότερες εταιρείες.
Η Boeing και άλλοι μεγάλοι κατασκευαστές αεροσκαφών, για παράδειγμα, έπρεπε να εμπορευματοποιήσουν την ανακάλυψη των αδελφών Ράιτ, η Ford και η General Motors χρειάστηκε να παράγουν μαζικά τα οχήματα και ούτω καθεξής. Χωρίς τις εταιρείες καινοτομίας, όμως, ελάχιστες από τις τολμηρές ιδέες που έχουν διαμορφώσει τη σύγχρονη οικονομία και τις ζωές μας θα είχαν προωθηθεί.
Η πρόκληση
Η πρόκληση, επομένως, για όλες τις οικονομίες που αναζητούν να μεγιστοποιήσουν τις προοπτικές ανάπτυξης, είναι να βρουν τη χρυσή τομή ανάμεσα στον διοικητικό και τον επιχειρηματικό καπιταλισμό.
Οι οικονομίες στις οποίες ανθεί η επιχειρηματική καινοτομία δεν μπορούν να εφησυχάζουν. Και οι καθοδηγούμενες από το κράτος οικονομίες μπορούν να συνεχίσουν για ένα διάστημα στο δρόμο της ταχείας ανάπτυξης. Εάν όμως θέλουν να εξακολουθήσουν να απολαμβάνουν μακροπρόθεσμα ραγδαία ανάπτυξη θα πρέπει να κάνουν τη μετάβαση σε έναν συνδυασμό των δύο μορφών του «καλού καπιταλισμού».
Η Ινδία και η Κίνα φαίνεται ήδη να οδεύουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μεγαλύτερη είναι η πρόκληση της μετάβασης για τις οικονομίες, που βρίσκονται στο τέλμα του ολιγαρχικού καπιταλισμού. Ίσως να χρειαστεί μία επανάσταση- ειρηνική ελπίζουμε βεβαίως- για την αντικατάσταση των ελίτ, οι οποίες σήμερα κυριαρχούν στις οικονομίες και τις κοινωνίες αυτές, και για τις οποίες η ανάπτυξη δεν είναι κεντρικός στόχος.

Και τώρα η ερώτηση του $1Μ σε…άψογη επιστημονική διατύπωση: Εσείς τι καπιταλισμό νομίζετε ότι έχουμε στην Ψωροκώτσαινα; Γράψτε μου τη γνώμη σας (δεν βλέπω την ώρα…)!

Uli Chris